Toekomst van actief burgerschap in Europa Bijdrage van Steve Austen aan de publicatie: De Bijeenkomst 2 In 1987 was ik medeorganisator van “Amsterdam Culturele hoofdstad van Europa – een toekomst voor ideeën” (ACH ’87). Naast alle mogelijke voorstellingen, tentoonstellingen en andere culturele uitingen wilden wij prominent aandacht vragen voor de rol van het individu in de toen nog, Oost-West dialoog. Onze stelling was dat de verdragen van Helsinki aan individuele kunstenaars uit de toenmalige Sovjet-Unie het recht gaven directe contacten met collega’s in West-Europa aan te knopen en te onderhouden en vice
versa.
Om deze verdragsbepalingen handen en voeten te geven was in 1985 een cultuurcongres in Boedapest gehouden, waar Günter Grass namens de Duitse delegatie, een voorstel tot het oprichten van een onafhankelijke pan-Europese, culturele stichting inbracht. Het voorstel kon weliswaar op grote instemming van de aanwezige landen rekenen, maar werd getroffen door een veto van Roemenië en de VS. Zou het voorstel daarmee definitief van de baan zijn? Zou het niet mogelijk moeten zijn om zo’n onafhankelijk burgerinitiatief van de grond te krijgen zónder de goedkeuring van de politiek? Om dat te testen moesten we natuurlijk zélf, als actieve burgers in actie komen, daarbij gesteund door anderen, liefst onafhankelijke kunstenaars en intellectuelen die in de landen achter het IJzeren Gordijn een symboolfunctie zouden kunnen vervullen. Het zou de civil society zélf moeten zijn die een dergelijk idee uitvoert, zo was onze gedachte, daarin gesteund door de oorspronkelijke indiener ervan, Günter Grass himself. Kort en goed: één van de hoogtepunten van ACH ’87 was de oprichting van “The informal working body Gulliver”, waarvan het secretariaat in Felix Meritis was gevestigd. De denktank van kunstenaars en intellectuelen uit Oost- en West-Europa heeft zo’n tien jaar lang, alle mogelijke bijeenkomsten gehouden, internationale discussies aangezwengeld en vele internationale uitwisselingen georganiseerd. Wat wij in 1987 niet wisten, was dat kort daarna door het imploderen van de socialistische regimes in Midden- en Oost-Europa nogal wat van onze vrienden plotseling in de gloednieuwe regeringen opdoken of daar nauw mee verbonden waren. Het leek er even op dat actief burgerschap en democratie gelijk op zouden gaan. Helaas is dit een illusie gebleken. Wel heeft de val van het communisme de ruimte geschapen voor verdere uitbouw van de samenhang tussen beide begrippen: democratie én burgerschap in Europa. Was in het oprichtingsverdrag van de EU in 1992 nog geen sprake van het begrip ‘burger’, in het Verdrag van Maastricht, maar in meer uitgewerkte vorm in het Verdrag van Lissabon wordt de basis gelegd voor een nieuwe definitie van de Europese Unie, namelijk als een unie van ‘citizens’ en ‘member states’. Een burger van de Unie is dus niet alléén burger van bijvoorbeeld Nederland, maar óók burger van de Unie. De invulling van deze vorm van burgerschap zie ik eerst en vooral als een cultureel proces, vandaar dat ik opteer voor het bevorderen van zoiets als Europees burgerschap. Daarbij vermijd ik zo veel mogelijk de term cultureel burgerschap omdat die mijns inziens ten onrechte suggereert dat er naast het staatsburgerschap – dat door zijn aard een individuele aangelegenheid is – nog ruimte zou moeten zijn voor andere definities van burgerschap gebaseerd op groepsrechten van culturele en etnische minderheden. Actief burgerschap in Nederland en dus ook in Europa blijft in mijn opvatting een individuele zaak van diegenen die binnen een door de wetgever gegarandeerde rechtsruimte hun recht op het mede vormgeven van hun politieke omgeving opeisen, door samen met andere burgers de permanente vernieuwing van de samenleving te onderzoeken en van ammunitie te voorzien. De politieke eenwording van Europa zal gepaard moeten gaan met een voortdurende versterking van de waardengemeenschap waarop de toenemende politieke samenwerking gebaseerd is. De invulling van actief burgerschap is daarvoor een conditio sine qua non. Download hier de gehele programmakrant.